پيشگيري از ‌تنبل ‌شدن ‌چشم ‌ها‌‌

جام جم آنلاين: در طي 4 دهه اول زندگي يعني تا حدود 40 سالگي، تنبلي چشمي يا به اصطلاح آمبليوپي، بيش از هر بيماري چشمي ديگري مسوول كاهش بينايي در يك چشم است. به طور كلي و از لحاظ آماري كمي بيش از 2 درصد افراد در جوامع مختلف دنيا مبتلا به اين عارضه هستند.
در كشور ما نيز بيش از يك ميليون نفر مبتلا به اين عارضه‌اند و در واقع اين بيماري يك مساله عمده در بهداشت عمومي كشور به حساب مي‌آيد. نكته دردناك آن است كه هر يك دقيقه در دنيا يك كودك نابينا مي‌شود، در حالي كه شايع‌ترين بيماري چشمي كودكان، تنبلي چشم است.

اين موضوع تا آنجا اهميت دارد كه يكي از مهم‌ترين مباحث مطرح شده در يازدهمين كنگره سراسري اپتومتري ايران بود كه از تاريخ 30 مرداد تا يك شهريور با حمايت و مشاركت تشكل‌هاي علمي و صنفي و استادان دانشگاه‌هاي سراسر كشور در مركز همايش‌هاي رازي برگزار شد.
آمبليوپي يا تنبلي چشم يك افت بينايي است كه بر اثر مانع يا اختلال در رشد عادي بينايي ايجاد مي‌شود و در واقع گاهي اوقات بنا به دلايلي، شانس فعاليت بينايي براي يك چشم يا هر دو چشم وجود ندارد.

در بيشتر موارد آمبليوپي يك طرفه است، يعني فقط يك چشم كاهش بينايي دارد. آمبليوپي يك طرفه در نيمي از موارد با لوچي چشم (استرابيسم) و در موارد كمتري با عارضه‌اي به نام آًنيزمتروپي (يعني نامساوي بودن اندازه تصوير يك شي در دو چشم كه ناشي از اختلاف قدرت دو چشم يا همان اختلاف نمره عينك آنهاست) همراه است. خطر از دست رفتن بينايي بر اثر آمبليوپي در شيرخواران نارس، در نوزادان كم وزن و در نوزاداني كه از والدين مبتلا به آمبليوپي متولد شده‌اند 4 برابر معمول است.

وقتي چشم‌ها تنبل مي‌شوند

عواملي كه ايجاد آمبليوپي مي‌كنند گاهي آشكار هستند، مثلاً اگر چشمي با افتادگي پلك روبه‌رو باشد به صورتي كه چشم پشت پلك مخفي شده باشد و نتواند به صورت صحيح كار كند يا يك چشم از حالت مستقيم و به سوي جلو بودن خارج شده و به سمت داخل يا خارج انحراف پيدا كرده باشد؛ البته به گفته دكتر محمد آقازاده اميري، عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي و رئيس انجمن اپتومتري ايران، اين موارد از جمله موارد كاملاً گويا هستند كه پدر و مادر طفل، اطرافيان، مربيان مهد كودك و مدرسه اين موارد را مشاهده مي كنند و بيمار را به مراكز مخصوص ارجاع مي‌دهند.

اما مشكل در مواردي است كه علت ايجاد آمبليوپي عيوب انكساري چشم است، مثلاً نمره عينك بالا در يك چشم يا هر دو چشم وجود دارد و پيش از سن مدرسه، نيازهاي بينايي كودك در حدي است كه شايد خودش متوجه نشود و هيچ گزارشي هم به والدين خود ندهد، چون طفل فكر مي‌كند همه همان‌طور مي‌بينند كه او مي‌بيند. به همين علت مشكل بيشتر رخ مي‌نمايد.

در موارد زيادي فرد دچار اشكال در يك چشم است ولي اطرافيان مطلع نيستند و ظاهر چشم سالم است و مشكلي ندارد و فرد هم بموقع به متخصص مراجعه نمي‌كند.

حال اگر چشم بچه بر اثر يك عفونت ساده كمي قرمز شود مادر و پدر بچه بسرعت به پزشك مراجعه مي‌كنند ، اين مساله در مواردي كه كودك دچار آمبليوپي تنها در يك چشم بوده و چشم ديگرش سالم است بسيار حادتر است و منجر به پيش رفتن اختلال مي‌شود.

موفقيت نسبي درطرح غربالگري‌

همه ساله در آبان ماه، طرح غربالگري تنبلي چشم كودكان 5 3 سال در مهدهاي كودك و توسط سازمان بهزيستي و اپتومتريست‌ها به مورد اجرا در مي‌آيد كه در آن معاينات اوليه به وسيله مربيان بهداشت در مهدهاي كودك انجام مي‌شود و موارد مشكوك از نظر اختلال بينايي و تنبلي چشم براي درمان به اپتومتريست‌ها ارجاع داده مي‌شوند، ولي به گفته آقازاده اميري، متأسفانه علي‌رغم اجراي چند ساله اين طرح و تبليغات گسترده رسانه‌اي هنگام ورود كودكان به مدرسه در جريان معاينات اجباري و تست‌هاي مخصوص بينايي، مواردي از تنبلي چشم مشاهده مي‌شود كه قبلاً گزارش نشده اند و اين دسته كساني هستند كه بهپايگاه‌هاي سنجش بينايي و مهدكودك‌ها مراجعه نكرده‌اند و والدين اين كودكان اظهار مي‌كنند كه كودكشان هيچ شكايتي از بينايي خود نداشته است و در واقع اين كودكان احتياجات اوليه خود را با همان ميزان بينايي رفع كرده‌اند و از طرفي بيشتر اوقات، تنبلي چشم يك‌طرفه و يك چشم درگير اختلال است و در ظاهر، هيچ چيز غيرطبيعي به وسيله والدين ديده نمي‌شود و كودك با چشم ديگر خود كه سالم است مي‌بيند. در اين موارد معمولاً درصد بيماري و مشكل تنبلي چشم آنها در حدي پيش مي‌رود كه درمان را در آينده برايشان مشكل‌تر مي‌كند.

اهميت تشخيص بموقع اين بيماري از طرفي ولزوم توجه بيشتر به آن از طرف ديگر باعث شد در جريان برگزاري يازدهمين كنگره سراسري اپتومتري ايران كه از تاريخ 30 مرداد تا ‌يك شهريور با حمايت و مشاركت تشكل‌هاي علمي و صنفي و استادان دانشگاه‌هاي سراسر كشور در مركز همايش‌هاي رازي برگزار شد بحث اختلالات بينايي به خصوص تنبلي چشم در كنار مسائلي همچون كانتكت لنز، اپتومتري اطفال، تست‌هاي جديد اپتومتري، روش‌هاي پاراكلينيكي در اپتومتري و همچنين كارگاه‌هاي حرفه‌اي اپتومتري مورد بحث و تبادل نظر علمي قرار گيرد.

بستن چشم‌ درماني موثر براي تنبلي چشم‌

وجود يك تصوير كاملا واضح روي شبكيه در طول دوره كودكي، لازمه رشد طبيعي بينايي است. اساس و زير بناي درمان آمبليوپي نيز بر همين معنا استوار است؛ يعني نقش تمام درمان‌هاي موثر بر آمبليوپي فراهم كردن يك تصوير واضح در چشم (يا چشم‌هاي) گرفتار است كه البته در بسياري موارد با خاموش كردن موقت چشم سالم به وسيله بستن يا تاركردن آن همراه است. تصور مي‌شود كه اين درمان با تحرك بيشتر بينايي در چشم گرفتار به آن اجازه مي‌دهد، خوراك عصبي بيشتر و وسيع‌تري به مناطق بينايي مغز ارسال كند.

به گفته آقازاده اميري، از جمله مهم‌ترين و كم‌هزينه‌ترين راه‌هاي درمان تنبلي چشم، بستن چشم سالم تحت كنترل و نظارت متخصصان بينايي يا اپتومتريست‌ها و تنظيم فعاليت‌هاي بينايي خاص در قالب تمرين‌ها و بازي‌هاي مختلف و مخصوص است كه بخشي از آنها در منزل و با كنترل والدين و برخي نيز به صورت تخصصي در كلينيك‌هاي بينايي صورت مي‌گيرد.

آقازاده اميري مي‌افزايد: خوشبختانه 80 درصدآمبليوپي با اين روش در كنار تجويز عينك مناسب و تمرين‌ها در منزل قابل درمان هستند و تنها در برخي موارد نياز به درمان با دستگاه مخصوص به نام آمبليوسكوپ است كه هم اكنون در 2 مركز علمي گروه اپتومتري دانشكده‌هاي توانبخشي ايران و شهيد بهشتي وجود دارد.

تنبلي چشم پس از 7 سالگي ‌درمان‌ ندارد

درمان تنبلي چشم بعد از 7 سالگي تقريبا امكان پذير نيست؛ در حالي كه هرچه سن تشخيص تنبلي چشم كمتر باشد، احتمال درمان افزايش مي‌يابد، چراكه مركزي در مسير عصب بينايي با عبور امواج بينايي، رشد و در ديد انسان نقش موثري ايفا مي‌كند. اين مركز از دوران طفوليت تا 7 سالگي رشد مي‌كند و سپس متوقف مي‌شود.

بنابراين چنانچه به هر دليلي عبور امواج بينايي از عصب بينايي مختل شود، تنبلي چشم بروز مي‌يابد. اين در حالي است كه در سنين طفوليت عيوب انكساري يك طرفه از مهم‌ترين دلايل اختلال در عبور امواج بينايي است. همچنين لك قرنيه مي‌تواند مانع عبور واضح امواج بينايي شود. ضمن آن‌كه انحراف چشم و آب مرواريد هم مي‌تواند از ديگر دلايل بروز تنبلي چشم باشد.

به طوركلي واز آنجا كه عيوب انكساري خود به خود باعث بروز تنبلي چشم مي‌شوند، انجام معاينه و بررسي‌هاي لازم در كودكان زير 7 سال براي تشخيص عيوب انكساري ضروري است. لزوم تشخيص و درمان بموقع اين بيماري از آنجا بيشتر مي‌شود كه بدانيم تنبلي معمولا در يك چشم ايجاد مي‌شود؛ اما اگر به دلايلي، عوامل بروز تنبلي در هر دو چشم بروز كند، احتمال ايجاد تنبلي در هر دو چشم نيز وجود دارد.

فراموش نكنيم كه تنبلي چشم پس از 7 سالگي درمان ندارد و هرچه سن تشخيص كمتر باشد، احتمال درمان بيشتر است. در صورتي كه تنبلي چشم پيش از 7 سالگي تشخيص داده شود، با برطرف كردن علت ايجادكننده آن و همچنين بستن چشم سالم به منظور افزايش فشار به چشم تنبل، تنبلي چشم قابل درمان است؛ در حالي كه در برخي كودكان تا 9 سال هم ممكن است پاسخ به درمان مثبت باشد.